Vấn nạn thông tin sai lệch về sức khỏe, khi mạng xã hội trở thành “bác sĩ bất đắc dĩ”

Thông tin y tế vốn cần được kiểm chứng chặt chẽ, nhưng trong thực tế, ranh giới giữa tri thức khoa học và lời khuyên thiếu căn cứ đang ngày càng mờ đi. Ngày nay, nhiều người dân tìm hiểu về bệnh lý, thuốc hoặc phương pháp điều trị từ các nguồn không chính thống, trong đó có mạng xã hội và diễn đàn trực tuyến. Sự lan truyền nhanh nhưng thiếu kiểm soát khiến hiểu lầm y học xuất hiện ngày càng nhiều, dẫn đến việc tự điều trị sai cách và bỏ qua thời điểm can thiệp y tế cần thiết.

Hậu quả không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe cá nhân mà còn làm suy giảm niềm tin vào hệ thống y tế. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) gọi hiện tượng này là “infodemic” – đại dịch thông tin sai lệch, một thách thức lớn của y học hiện đại và cũng là vấn đề cấp thiết với ngành y tế Việt Nam trong quá trình chuyển đổi số..

Lợi ích và mặt trái thông tin y tế trong thời đại số

Trong bối cảnh thông tin sai lệch về sức khỏe xuất hiện ngày càng nhiều trên mạng, việc tiếp cận tri thức y học chính thống trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Chỉ với vài thao tác tìm kiếm, người dân có thể tra cứu hàng trăm bài viết về bệnh lý, thuốc và dinh dưỡng. Việc chủ động tìm hiểu này giúp cộng đồng nâng cao nhận thức và tham gia tích cực hơn vào việc chăm sóc sức khỏe của chính mình.

Tuy nhiên, khi mạng xã hội trở thành nguồn thông tin phổ biến, mặt trái của sự lan tỏa nhanh cũng bộc lộ rõ. Không phải mọi nội dung y tế trên mạng đều được kiểm chứng; những “bí quyết chữa bệnh” hay “kinh nghiệm dân gian” thiếu căn cứ lại lan truyền nhanh hơn thông tin khoa học.. Với Việt Nam, đây là thách thức lớn trong hành trình chuyển đổi số y tế và xây dựng môi trường thông tin sức khỏe an toàn, minh bạch. 

Khi “bác sĩ Google” lên ngôi

Thói quen tìm kiếm thông tin y tế của người Việt

Ở Việt Nam, việc tìm kiếm thông tin sức khỏe trên Internet đã trở thành một phần quen thuộc trong đời sống hằng ngày. Khi xuất hiện triệu chứng bất thường, nhiều người có xu hướng tra cứu ngay trên Google hoặc đọc bài viết trên các blog và diễn đàn sức khỏe để tự đánh giá tình trạng của mình. Các nhóm cộng đồng trên mạng xã hội, đặc biệt là Facebook, cũng trở thành nơi trao đổi kinh nghiệm chữa bệnh và chia sẻ các “phương pháp dân gian” được lan truyền nhanh chóng.

Hành vi này phổ biến ở hầu hết các độ tuổi, nhưng có sự khác biệt rõ rệt. Người trẻ thường tin vào các trang web công nghệ hoặc video giải thích ngắn gọn trên TikTok, YouTube; nhóm trung niên lại ưa chuộng các hội nhóm chia sẻ về bệnh lý mãn tính; còn người cao tuổi thường dựa vào lời khuyên được truyền miệng từ người quen hoặc các trang mạng thiếu kiểm chứng. Chính thói quen “tra cứu trước – khám sau” đã vô tình khiến thông tin sai lệch về sức khỏe lan rộng trong cộng đồng.

Cơ chế tâm lý và văn hóa ảnh hưởng đến việc tin sai

Việc nhiều người tin vào thông tin y tế sai lệch không chỉ bắt nguồn từ thiếu hiểu biết chuyên môn mà còn từ tâm lý cộng đồng. Trong văn hóa Á Đông nói chung và Việt Nam nói riêng, quan niệm “thà thử còn hơn bỏ qua” khiến người bệnh dễ bị thuyết phục bởi những phương pháp “tự nhiên”, “an toàn”, dù chưa từng được kiểm chứng. Khi thấy một bài viết có hàng nghìn lượt chia sẻ hoặc được người quen giới thiệu, tâm lý “đồng thuận xã hội” càng khiến thông tin đó trở nên đáng tin hơn trong mắt người đọc.

Ở góc độ tâm lý học cộng đồng, đây là hệ quả của việc thiếu nền tảng kiến thức y học cơ bản kết hợp với nỗi lo về chi phí khám chữa bệnh. Khi không có sự đồng hành thường xuyên của bác sĩ hoặc chuyên gia, người dân dễ tìm kiếm giải pháp thay thế trên Internet. Điều này hình thành vòng lặp nguy hiểm: càng lo lắng, càng tra cứu; càng tra cứu, càng gặp thông tin sai lệch và kết quả là tự điều trị sai cách, gây ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe cá nhân lẫn niềm tin vào hệ thống y tế chính thống

Hệ lụy của thông tin sai lệch đối với sức khỏe cộng đồng

Nguy cơ đối với cá nhân

Thông tin y tế sai lệch có thể khiến người dân đưa ra quyết định điều trị nguy hiểm mà không nhận ra rủi ro. Nhiều người lựa chọn tự dùng thuốc theo lời khuyên trên mạng, sử dụng liều lượng không phù hợp hoặc áp dụng phương pháp điều trị “truyền miệng” chưa được kiểm chứng. Khi triệu chứng không thuyên giảm, họ mới tìm đến bác sĩ, nhưng lúc đó bệnh đã chuyển sang giai đoạn nặng, việc điều trị trở nên phức tạp và tốn kém hơn.

Không ít trường hợp đã gặp biến chứng nghiêm trọng, thậm chí tử vong, do tin tưởng tuyệt đối vào “kinh nghiệm” được chia sẻ trên Internet. Bên cạnh tổn thất sức khỏe, hậu quả còn nằm ở sự suy giảm niềm tin vào hệ thống y tế chính thống. Khi người dân liên tục tiếp xúc với nguồn thông tin mâu thuẫn, họ dễ hoài nghi cả những hướng dẫn y khoa chuẩn, tạo ra khoảng cách giữa bác sĩ và bệnh nhân — một rào cản lớn cho mục tiêu chăm sóc sức khỏe toàn dân.

Gánh nặng cho ngành y tế

Từ góc độ hệ thống, việc lan truyền thông tin sai lệch gây ra gánh nặng đáng kể cho ngành y tế. Các cơ sở khám chữa bệnh thường xuyên tiếp nhận bệnh nhân nhập viện muộn vì tự điều trị sai cách hoặc làm bệnh trở nên nghiêm trọng hơn. Điều này không chỉ làm tăng chi phí y tế mà còn chiếm dụng nguồn lực điều trị của bệnh viện, ảnh hưởng đến khả năng phục vụ chung.

Đội ngũ bác sĩ phải dành thêm thời gian để xử lý hậu quả từ những “điều trị truyền miệng” và giải thích lại cho bệnh nhân các quy trình y học chính xác. Trong khi đó, các cơ quan quản lý y tế và truyền thông sức khỏe phải đối mặt với thách thức mới: khôi phục niềm tin công chúng và kiểm soát dòng chảy thông tin. Tin sai y tế không chỉ gây tổn thất kinh tế mà còn làm chậm tiến trình chuyển đổi số ngành y, khi dữ liệu và tri thức chuẩn bị “nhiễu loạn” bởi những nguồn không được kiểm chứng.

Xác thực y khoa và trách nhiệm chia sẻ thông tin

Cần một cơ chế kiểm chứng thông tin y tế rõ ràng

Trong môi trường số, nơi bất kỳ cá nhân nào cũng có thể chia sẻ nội dung về sức khỏe, việc thiết lập một cơ chế kiểm chứng y khoa đáng tin cậy là yêu cầu bắt buộc. Cơ quan quản lý như Bộ Y tế, các hội đồng chuyên môn và hệ thống báo chí y học cần đóng vai trò trung tâm trong việc xác minh, thẩm định và phổ biến thông tin chính thống. Khi có quy trình kiểm chứng rõ ràng, người dân sẽ biết đâu là nguồn dữ liệu được công nhận, còn các đơn vị truyền thông sẽ có cơ sở chuyên môn để đối chiếu trước khi xuất bản.

Trên thế giới, khái niệm “medical fact-checking” – kiểm chứng thông tin y học – đang trở thành một nhánh quan trọng trong truyền thông sức khỏe. Nhiều tổ chức y tế quốc tế đã thành lập các nhóm chuyên trách để rà soát và phản hồi tin sai, đặc biệt trong giai đoạn đại dịch. Mô hình này không chỉ giúp ngăn chặn tin giả, mà còn góp phần tăng cường năng lực truyền thông y tế dựa trên bằng chứng (evidence-based communication) – điều kiện tiên quyết để xây dựng niềm tin với công chúng.

Ứng dụng công nghệ và trí tuệ nhân tạo trong phát hiện tin sai

Công nghệ, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI), đang mở ra hướng tiếp cận mới trong việc phát hiện và ngăn chặn thông tin y tế sai lệch. Các mô hình AI có thể phân tích cấu trúc ngôn ngữ, xác định mức độ đáng tin cậy của nguồn, và so sánh nội dung với các hướng dẫn y học chuẩn hóa từ Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) hoặc cơ quan quản lý quốc gia. Nhờ khả năng xử lý dữ liệu lớn và học hỏi ngữ cảnh, hệ thống AI có thể nhanh chóng phát hiện dấu hiệu sai lệch, cảnh báo hoặc tự động gắn nhãn “chưa kiểm chứng” cho người đọc.

Một số dự án quốc tế đang áp dụng hướng này. WHO và Google Health đã phối hợp phát triển nền tảng AI giúp kiểm chứng tin y tế toàn cầu, đặc biệt trong lĩnh vực dịch tễ và phòng bệnh. Tương tự, các viện nghiên cứu tại châu Âu và Mỹ đang thử nghiệm công cụ AI đánh giá độ tin cậy của bài viết sức khỏe dựa trên thuật toán retrieval-augmented generation (RAG). Những mô hình như vậy cho thấy AI có thể trở thành công cụ hỗ trợ quan trọng trong việc định hướng truyền thông y học minh bạch – miễn là nó được vận hành trên nguyên tắc đạo đức, có kiểm soát và được giám sát bởi chuyên gia y tế thật.

Vai trò của cộng đồng và từng cá nhân trong chống tin sai y tế

Ngăn chặn thông tin sai lệch không chỉ là nhiệm vụ của cơ quan quản lý mà bắt đầu từ ý thức của từng người dùng Internet. Mỗi lượt chia sẻ hay bình luận về sức khỏe đều có thể tác động đến hành vi của người khác. Việc kiểm tra nguồn, chỉ tham khảo nội dung được xác nhận bởi bác sĩ hoặc cơ quan y tế, và tránh lan truyền “mẹo chữa bệnh” chưa được kiểm chứng là cách đơn giản nhưng hiệu quả để bảo vệ chính mình và cộng đồng.

Cộng đồng y tế, báo chí và giáo dục cần cùng xây dựng văn hóa tiếp nhận thông tin y học có chọn lọc. Các chương trình truyền thông sức khỏe, nếu được triển khai thường xuyên, sẽ giúp người dân phân biệt giữa kiến thức y học và quảng cáo, giữa hướng dẫn chuyên môn và lời khuyên thiếu căn cứ. Khi tri thức được lan tỏa đúng cách, thông tin y tế mới thật sự trở thành công cụ nâng cao nhận thức, thay vì là nguồn gây hoang mang hay sai lệch.

Hướng tới môi trường thông tin y tế an toàn và minh bạch

Giải quyết vấn nạn thông tin sai lệch về sức khỏe không chỉ là trách nhiệm của ngành y, mà còn là hành trình xây dựng niềm tin và tri thức khoa học trong xã hội số. Việc lan truyền sai lệch, dù vô tình hay có chủ ý, đều có thể gây hậu quả nghiêm trọng nếu không được kiểm chứng và định hướng đúng. Một môi trường thông tin y tế an toàn đòi hỏi sự phối hợp giữa cơ quan quản lý, giới chuyên môn, công nghệ và ý thức của từng cá nhân.

Khi mỗi người biết chọn lọc và chia sẻ thông tin có trách nhiệm, khi truyền thông y học dựa trên bằng chứng trở thành chuẩn mực, và khi công nghệ được ứng dụng để xác thực thay vì khuếch đại tin sai, ngành y tế sẽ thực sự bước sang một giai đoạn mới — nơi tri thức được bảo vệ, niềm tin được củng cố và sức khỏe cộng đồng được đặt ở trung tâm của mọi hành động.